Ernstige dwanggedachten kun je al uitschakelen met een elektrode in je brein. Neurochirurg Dirk De Ridder (UZ Antwerpen) denkt dat we binnen afzienbare tijd zo ons gemoed, ons gedrag, zelfs onze ethiek kunnen manipuleren. Omstreden? "Als je echt wilt begrijpen hoe de hersenen werken, moet je toelaten dat alles onderzocht wordt."
Neurochirurg Dirk De Ridder doet onderzoek dat verder gaat dan onze fantasie: hij wil binnenkort een elektrode in het brein plaatsen die een alcoholverslaving moet ombuigen of een comateuze patiënte beter moet laten communiceren. En hij neemt geen blad voor de mond, zoals deze week nog in het Canvasprogramma Reyers laat. "Ik zeg wat ik denk", reageert hij. "Je moet zeggen wat je ziet in je data. Ook al zijn die conclusies politiek niet correct."
U noemt de hersenen niet democratisch.
"Vroeger dachten we dat elk hersenonderdeel ongeveer evenveel invloed had. Dat klopt niet. Er zijn enkele gebieden die veel meer verantwoordelijk zijn voor het dagelijks verkeer in ons brein dan andere. Die zijn machtiger. Kijk naar internet: enkele zones zoals Google hebben ontzettend veel verbindingen, terwijl er elders amper verkeer is. Google bepaalt voor een groot stuk het internetverkeer."
Wat betekent dat voor ons denken?
"Vrij veel. Vergelijk de hersenen met het luchtverkeer. In Duitsland heeft Lufthansa twee hubs: Frankfurt en München zijn twee essentiële knooppunten. Op Brussel vliegen ze veel minder. Leg je Brussel plat, dan ondervindt het Lufthansanetwerk daar weinig hinder van. Leg je Frankfurt plat, dan valt het hele netwerk uit elkaar. In de hersenen geldt dat ook. Krijg je een hersenbloeding op een onbelangrijke plek, dan kun je dat letsel compenseren. Maar krijg je een bloeding in een hub, dan crasht het hele systeem.
"De hippocampus is zo'n hub. Schade daar is catastrofaal voor je persoonlijkheid. Als ik daar een letsel zou hebben, dan stopt de tijd voor mij. Als ik jou dan nu voor het eerst zou ontmoeten, jij vervolgens even achter de hoek zou verdwijnen en daarna terug zou komen, zou ik absoluut niet meer weten wie jij bent. Omdat die informatie niet meer wordt opgeslagen, omdat ik niets meer bij leer."
U zegt ook: 'wij zijn ons brein'. Volgens psychiater Jim van Os is dat even onwaar als beweren dat de Mona Lisa hetzelfde is als de verf waarmee ze gemaakt is. De verf is enkel de voorwaarde voor de schepping. We kennen de relatie tussen geest en brein nog niet, zegt hij.
"Wie kan aantonen waarom die specifieke breinregio tot iets als liefde of empathie leidt, wint niet één maar tien Nobelprijzen. Het klopt dat de essentie van ons bewustzijn nog niet is verklaard. Maar je kunt wel zeggen: zonder brein geen bewustzijn. Het brein is een conditio sine qua non. En afhankelijk van hoe alle circuits in onze hersenen in elkaar gestoken zijn, krijg je een andere emergente eigenschap: haat, naastenliefde, intelligentie, moraliteit.
"Dat hypothetische verklaringsmodel is voor mij voldoende om mee te werken. Ik weet begot niet hoe mijn auto in elkaar steekt, maar ik kan er wel mee rijden. Ik maak vanuit dat model voorspellingen en test die: als dat hersencircuit echt zorgt voor dat gedrag, dan moet dat gedrag ook verdwijnen als je die structuur verstoort. Dat kun je testen door het brein daar uitwendig magnetisch te stimuleren. Als dat werkt, kun je elektrodes inplanten."
U beweert dat je de verontwaardiging van een indignado ooit kunt verminderen door zo'n hersenstimulatie. Dat lijkt me kras.
"En waarom zou dat niet kunnen? Je moet eerst kunnen aantonen welke hersencircuits betrokken zijn bij dat indignado-gevoel. Ik geef toe dat dat niet evident is, maar ik zie geen reden waarom je dat niet net zoals voor moreel besef zou kunnen. Je moet eerst een test ontwikkelen waarbij je die verontwaardiging over de greep van de financiële wereld op politici opwekt. Als je de hersenactiviteit op dat ogenblik in beeld kunt brengen, weet je welke circuits mogelijk betrokken zijn. Dan kun je die circuits magnetisch stimuleren om te kijken of die verontwaardiging toe- of afneemt."
Wil je dat überhaupt wel uittesten? De implicaties zijn angstaanjagend.
"Omdat het theoretisch kan, hoeft het nog niet te gebeuren. Het zou betekenen dat je een bevolking 'tam' kunt maken. Angst is onnodig omdat het heel onpraktisch zou zijn. Maar het lijkt me ook niet verstandig. Als je alle andere visies in een maatschappij wegneemt, kun je niet overleven. De variabiliteit aan ideeën is essentieel om in een snel veranderende wereld optimaal als maatschappij te kunnen overleven. Een simpele maar essentiële darwiniaanse gedachte."
Door de massa verbindingen in de hersenen speelt het circuit voor 'verontwaardiging' wellicht ook een rol bij veel andere gedachtes of activiteiten. Als je het ene manipuleert, riskeer je dan ook veel andere gedachtes of gedrag te verstoren?
"Wij hebben bij een patiënt met een elektrode een circuit gestimuleerd om fantoomgeluid of oorsuizen te onderdrukken. Dat werkte goed. Alleen wisten we dat dat circuit ook een rol speelde bij zijn moreel besef van goed en kwaad in zakendeals. Die patiënt was een zakenman. We moesten uitkijken dat we zijn zakeninstinct niet zouden uitschakelen als we daar een elektrode zouden inplanten. Je wilt die man niet bankroet maken door een behandeling tegen oorsuizen. Maar zijn moraliteit bleef intact. Hij kan veilig zaken blijven doen. Hoe dat kan? Ik vermoed dat in een hub die betrokken is bij verschillende circuits, zoals geluid en moraliteit, elk circuit een andere frequentie gebruikt. Zoals de zenders op een radio. Als je één specifieke frequentie kiest, kun je één of twee netwerken beïnvloeden, zonder de andere te raken."
In Leuven planten ze elektrodes in om mensen af te helpen van dwanggedachtes. Een psychiater beschreef hoe de patiënt de ene seconde heel blij werd of erg angstig en vijf seconden later begon te huilen, afhankelijk van waar je stimuleerde. Ik zou niet graag proefkonijn zijn.
"We vragen patiënten altijd om elke verandering die ze merken te melden. Omdat je ook veranderingen kunt induceren die de patiënt zelf niet merkt, vragen we dat ook aan familie. In wezen is het niet erger dan bij medicatie. Ik heb de persoonlijkheid van patiënten die anti-epileptica namen tegen pijn drastisch zien veranderen. Soms wordt zo iemand totaal ongeïnteresseerd, afgevlakt, niet meer gedreven of net heel agressief. Maar van medicatie wordt dat totaal aanvaard."
Is het niet veeleer dat mensen gemoedsveranderingen te laat merken, als ze die pillen al een tijd slikken?
"Iedereen maakt een kosten-batenanalyse: liever wat meer pijn, dan als zombie door het leven gaan. Of andersom. Je krijgt soms onverwachte effecten. De eerste patiënte bij wie ik een elektrode inplantte tegen fantoomgeluid, voelde zich tipsy als ze de stimulator aanzette op een heel specifieke frequentie. Soms schakelde ze die aan om zich licht aangeschoten te voelen zonder alcohol te drinken tijdens het uitgaan. Reed ze naar huis, dan zette ze die stimulator weer af. In het begin was ik bang dat ze het zou misbruiken. Zes maanden later gebruikte ze het niet meer om tipsy te zijn. Waarom? Omdat ze het niet fijn vond de enige te zijn die altijd goedgezind was. Nu drinkt ze gewoon weer een glas wijn met vrienden als ze uitgaat. De kans bestaat dat zoiets misbruikt wordt, maar het hoeft ook niet. En mensen met een afstandsbediening blijven verantwoordelijk voor hun daden. Of je nu cocaïne snuift om beter te presteren of je zet je simulator aan, veel verschil is er niet."
Moet u uw intellectuele fascinatie nooit in toom houden?
"Chirurgisch is de inplanting van elektrodes oersaai vergeleken met een moeilijke hersentumoroperatie, maar intellectueel is het inderdaad erg spannend. Om te zorgen dat je niet te ver gaat, werken we ook veel samen met ethici. Maar dat risico is klein. De meeste ingrepen vloeien voort uit de vraag van patiënten, niet uit mijn persoonlijke interesse. De eerste auditieveschorselektrode heb ik geplaatst bij iemand die doof geworden was en daardoor last kreeg van oorsuizen. Een complicatie die ik wilde oplossen. Je denkt niet: ik zou willen weten hoe een verslaving werkt, dus ga ik dat uittesten.
"Is er iets not done voor mij? Ik krijg vragen van ouders die smeken om een elektrode te plaatsen bij hun zwaar autistisch kind. Omdat alles beter is dan de situatie waar ze nu in leven. Dat doe ik niet. Omdat er te weinig kennis is om een zinvol antwoord te geven op hun vraag. Vergeet niet dat van de tweehonderd patiënten die een implantaat tegen oorsuizen vragen, het misschien bij één van hen gebeurt. Omdat je het vaak anders kunt oplossen. Deze aanpak is the end of the road."
Wat is de extreemste vraag die u al gekregen hebt?
"Zowat alles wat we onderzocht hebben, vloeide voort uit vragen van patiënten. Een anorexiapatiënte vroeg of we niets konden doen voor haar. We hebben dat bekeken. In China zijn al elektrodes ingeplant bij anorexiapatiënten, maar er zijn zoveel bijwerkingen dat dat geen oplossing is. Eind dit jaar hoop ik de eerste elektrode tegen alcoholverslaving te kunnen plaatsen.
"Heel recent hebben ouders van een comateuze jonge vrouw ons gevraagd of we de communicatie met hun dochter niet konden verbeteren door breinstimulatie. Eerst dacht ik: dit is zinloos. Driekwart van haar hersenen waren stuk door een hersenbloeding. Maar die ouders hielden vol dat ze heel af en toe kort contact hadden met hun dochter. Soms enkele minuten en dan drie kwartier niets meer. Ze hadden echt het gevoel dat die hersenen af en toe dat communicatieniveau haalden en daarna weer wegzakten. Dat wijst erop dat ze niet in vegetatieve toestand is, maar veeleer in een minimal conscience state. Ze vragen om de kwaliteit van hun leven samen te verbeteren. Als we kunnen aantonen dat er écht communicatie is, is het met de huidige kennis misschien wel realistisch. Dus start je een aanvraag voor de ethische commissie."
U zegt: politici moeten zeggen hoe ver u mag gaan.
"Ik vind het essentieel dat een onderzoeker grenzeloos kan werken. Als je echt wilt begrijpen hoe de hersenen werken, moet je toelaten dat alles onderzocht wordt. Anders bouw je een huis op drijfzand. Maar ethici moeten aangeven hoe ver je mag gaan. En politici moeten zeggen wat in de praktijk gebruikt mag worden. Maar wij moeten het uitzoeken. Wat je doet, hangt ook af van de persoonlijkheid van de onderzoeker. Ik zie heel weinig ernstige vragen die ik niet zou overwegen."
Waarom zou je de verontwaardiging van een indignado niet kunnen onderdrukken met hersenstimulatie? Theoretisch zou dat een bevolking tam kunnen maken, ja
© De Morgen 24-10-2011, door Nathalie Carpentier
