Onderzoekers van het Instituut voor Tropische Geneeskunde ontdekten bij toeval dat de slaapziekteparasiet niet alleen zo lastig te bestrijden is omdat hij zich in de hersenen verschuilt – wat we al langer wisten – maar ook in testikels. De ontdekking kwam er nadat de vorsers er in geslaagd waren om een lichtgevende versie van de slaapziekteparasiet te kweken.
slaapziekte is een ‘verwaarloosde’ ziekte. Ze eist een jaarlijkse dodentol van 10 000 tot 20 000 mensen, maar dat zijn bijna allemaal arme mensen, en farmaceutische bedrijven moeten ook leven. Het onderzoek ernaar gebeurt dan ook vooral aan onderzoeksinstellingen zoals het Instituut voor Tropische geneeskunde. Er zijn wel een paar antieke geneesmiddelen, maar je kunt ze maar beter op tijd inzetten, want in het late stadium van de ziekte, eenmaal de Trypanosoma-parasieten tot in de hersenen geraakt zijn, zijn erg giftige middelen nodig. Zonder behandeling leidt een besmetting onherroepelijk tot de dood.
Je krijgt de trypanosomen in je bloed als je door een besmette tseetseevlieg wordt gestoken. De parasieten vermenigvuldigen zich eerst in het bloed en de lymfe, ontwijken je afweer en nestelen zich in je hart, je nieren en uiteindelijk ook in je hersenen. Daar zitten ze achter de roemruchte bloed-breinbarrière, die ervoor zorgt dat veel geneesmiddelen niet in je hersenen binnenraken. Arsenicumderivaten raken er wel nog doorheen tot bij de parasiet, maar doden ook vijf procent van de patiënten. Een nieuw geneesmiddel is dus zeker geen luxe.
Met een goede test kun je op korte tijd honderdduizenden nieuwe stoffen testen op hun mogelijke werking als geneesmiddel, maar bij slaapziekte lukt dat niet, omdat je moet nagaan of het middel de parasiet ook in de hersenen doodt. Met andere woorden: met elk kandidaat-geneesmiddel apart een reeks muizen behandelen, hen op verschillende tijdstippen doden, en dan in hun hersenen gaan kijken. Zeer arbeids- en muizen-intensief.
Onderzoeker Filip Claes kwam op het idee om de parasieten licht te laten geven, en dat met een gevoelige camera op te pikken, dwars door schedel en huid heen. Dan moet je geen muizen meer opofferen. Met een klassieke gentechniek bouwde hij een luciferase-gen uit een zeepoliep bij zijn parasieten in. Hij kon nu niet enkel zien of een geneesmiddel werkte (dan ‘ging het licht uit’) maar ook hoe de parasieten zich door hun slachtoffer verspreidden. Want tot dan was niet precies bekend hoe en wanneer ze zich vanuit de bloedstroom in de organen naar binnen wringen.
Claes: “Meestal onderzoeken we vrouwelijke muizen – die zijn gemakkelijker hanteerbaar – maar op een gegeven moment waren er alleen mannetjes beschikbaar. Toen we die met de parasieten infecteerden, zagen we dat ze 'shiny balls' kregen”.
Ook in testikels geraken geneesmiddelen minder gemakkelijk naar binnen, maar het was nog niemand opgevallen dat trypanosomen daar hun voordeel mee doen. Het leverde de onderzoekers alvast een publicatie op in het gerespecteerde vakblad PLoS Neglected Tropical Diseases. En belangstelling van andere onderzoekers, die hun kandidaat-geneesmiddelen met de nieuwe techniek willen testen. Of onderzoek willen doen naar de resistentie tegen bestaande geneesmiddelen. Zeker bij vee is dat een ernstig probleem – ook dieren kunnen door trypanosomen besmet worden, en in sub-Saharisch Afrika is slaapziekte zelfs de meest voorkomende ziekte bij vee.
Of de trypanosoom zich ook in mensentestikels verschuilt, is nog niet bekend. Bij mannen – en muizen – met slaapziekte gaat het testosteron-niveau omlaag, wat zou kunnen betekenen dat er inderdaad iets loos is. Maar niemand wil mensen bewust besmetten met lichtgevende verwekkers van een dodelijke ziekte om dat uit te zoeken. En in ieder geval blijken mannen niet moeilijker te genezen dan vrouwen.
Je krijgt de trypanosomen in je bloed als je door een besmette tseetseevlieg wordt gestoken. De parasieten vermenigvuldigen zich eerst in het bloed en de lymfe, ontwijken je afweer en nestelen zich in je hart, je nieren en uiteindelijk ook in je hersenen. Daar zitten ze achter de roemruchte bloed-breinbarrière, die ervoor zorgt dat veel geneesmiddelen niet in je hersenen binnenraken. Arsenicumderivaten raken er wel nog doorheen tot bij de parasiet, maar doden ook vijf procent van de patiënten. Een nieuw geneesmiddel is dus zeker geen luxe.
Met een goede test kun je op korte tijd honderdduizenden nieuwe stoffen testen op hun mogelijke werking als geneesmiddel, maar bij slaapziekte lukt dat niet, omdat je moet nagaan of het middel de parasiet ook in de hersenen doodt. Met andere woorden: met elk kandidaat-geneesmiddel apart een reeks muizen behandelen, hen op verschillende tijdstippen doden, en dan in hun hersenen gaan kijken. Zeer arbeids- en muizen-intensief.
Onderzoeker Filip Claes kwam op het idee om de parasieten licht te laten geven, en dat met een gevoelige camera op te pikken, dwars door schedel en huid heen. Dan moet je geen muizen meer opofferen. Met een klassieke gentechniek bouwde hij een luciferase-gen uit een zeepoliep bij zijn parasieten in. Hij kon nu niet enkel zien of een geneesmiddel werkte (dan ‘ging het licht uit’) maar ook hoe de parasieten zich door hun slachtoffer verspreidden. Want tot dan was niet precies bekend hoe en wanneer ze zich vanuit de bloedstroom in de organen naar binnen wringen.
Claes: “Meestal onderzoeken we vrouwelijke muizen – die zijn gemakkelijker hanteerbaar – maar op een gegeven moment waren er alleen mannetjes beschikbaar. Toen we die met de parasieten infecteerden, zagen we dat ze 'shiny balls' kregen”.
Ook in testikels geraken geneesmiddelen minder gemakkelijk naar binnen, maar het was nog niemand opgevallen dat trypanosomen daar hun voordeel mee doen. Het leverde de onderzoekers alvast een publicatie op in het gerespecteerde vakblad PLoS Neglected Tropical Diseases. En belangstelling van andere onderzoekers, die hun kandidaat-geneesmiddelen met de nieuwe techniek willen testen. Of onderzoek willen doen naar de resistentie tegen bestaande geneesmiddelen. Zeker bij vee is dat een ernstig probleem – ook dieren kunnen door trypanosomen besmet worden, en in sub-Saharisch Afrika is slaapziekte zelfs de meest voorkomende ziekte bij vee.
Of de trypanosoom zich ook in mensentestikels verschuilt, is nog niet bekend. Bij mannen – en muizen – met slaapziekte gaat het testosteron-niveau omlaag, wat zou kunnen betekenen dat er inderdaad iets loos is. Maar niemand wil mensen bewust besmetten met lichtgevende verwekkers van een dodelijke ziekte om dat uit te zoeken. En in ieder geval blijken mannen niet moeilijker te genezen dan vrouwen.
