ANTWERPEN - Onderzoekers van het UZA en de Universiteit Antwerpen zijn er voor het eerst in geslaagd een doeltreffend therapeutisch vaccin te ontwikkelen voor
acute leukemie bij volwassenen. Een wereldprimeur.
Intussen worden er ook pilootstudies opgestart voor de behandeling van borst- en longvlieskanker. “Het gaat om een gepersonaliseerd vaccin op basis van de eigen afweercellen van de patiënten”, leggen professoren Viggo Van Tendeloo en Zwi Berneman uit, die hier tien jaar van research naar deden.
Uit hun studie, die gepubliceerd werd in het gerenommeerde Amerikaanse vakblad Proceedings of the National Academy of Sciences, blijkt dat de helft van de leukemiepatiënten goed reageert op het vaccin. “Het ging om patiënten met een hoog risico op herval. Bij hen werd een terugkeer van de ziekte uitgesteld of zelfs voorkomen. De gemiddelde overlevingsduur ging erop vooruit tot 52 maanden, bij degenen die goed reageerden. Er komt nu een vervolgstudie bij meer patiënten om deze resultaten te bevestigen.” Acute myeloïde leukemie (AML) bij volwassenen is een erg agressieve bloedkanker, die vooral oudere mensen boven de 60 treft. Hoewel de ziekte bij de meeste patiënten onder controle wordt gebracht door
chemotherapie, hervalt een groot deel van hen relatief snel. Slechts 26 % overleeft de eerste vijf jaar na de diagnose.
Andere kankers
Deze immunotherapie is een nieuwe manier om kanker aan te pakken, als een aanvulling op de bestaande behandelingen. Het zal de chemoof radiotherapie dan ook niet gaan vervangen. Wel zijn er aanwijzingen dat het vaccin kan werken voor andere types van kanker. Zo worden pilootstudies opgericht voor de behandeling van borst- en longvlieskanker.
Jullie ontwikkelden een vaccin op maat van de leukemiepatiënt. Hoe werkt dat precies?
Viggo Van Tendeloo en Zwi Berneman: Het gaat voor alle duidelijkheid om een therapeutisch of een behandelend vaccin en geen preventief vaccin zoals dat tegen griep. Dat laatste is natuurlijk meer bekend bij het brede publiek.
Voor ons vaccin gebruiken we afweercellen van de leukemiepatiënt zelf. Dat gebeurt via een bloedafname. In die bloedstalen speuren we naar heel specifieke cellen, die de andere instructies kunnen geven. Dit zijn de zogeheten dirigentcellen
of de orkestmeesters (dendritische cellen) van ons immuunsysteem. Tijdens vooronderzoeken hebben we kunnen achterhalen hoe we deze dirigenten kunnen manipuleren zodat ze de andere cellen (de killercellen) van ons afweersysteem
instructies kunnen geven om kankercellen op te ruimen. Dat mechanisme kan in gang gezet worden door er een bepaald eiwit (een bestanddeel van kankercellen) aan toe te voegen.
Jullie programmeren eigenlijk de dirigenten van het afweersysteem om de kankercellen in het lichaam aan te vallen?
Klopt. In een steriel labo laden we de dirigentcellen van de patiënt op met moleculen die de genetische aanmaakcode voor dat eiwit bevatten. Nadien worden die geprogrammeerde cellen enkele weken ingevroren.
Dat is een voorzorgsmaatregel. Die tijd is nodig om te onderzoeken of er onderweg toch nergens bacteriën of infecties zijn ingeslopen. Geven alle testen groen licht, dan krijgt de patiënt het vaccin ingespoten via de
huid. Dat geeft hooguit een lokale reactie en verder geen belangrijke nevenwerkingen. Doordat er eigen cellen worden gebruikt, is er ook geen probleem met afstotingsverschijnselen.
Welk effect had dit bij jullie patiëntengroep?
Wij hebben ons onderzoek uitgevoerd bij zeventien patiënten met acute myeloïde leukemie, die een chemokuur achter de rug hadden. Sommigen waren voorlopig ziektevrij, anderen hadden nog resterende kankercellen. De kans dat deze
patiënten hervallen, is sowieso erg groot. Bij zo’n 70% keert de bloedkanker terug. De helft van de patiënten reageerde positief op het vaccin. Bij deze patiënten zagen we dat overgebleven kankercellen werden opgeruimd.
De gemiddelde overleving van patiënten die goed reageerden, ging erop vooruit. Tot 52 maanden in plaats van 6 maanden, bij diegenen die niet voldoende reageerden. Dat is een heel goed resultaat omdat het om hoog-risico-patiënten ging bij
wie het hervallen voorspelbaar was. Er zaten ook heel wat zestigplussers in de testgroep, bij wie acute leukemie al agressiever is.
Maar het vaccin is nog voor verbetering vatbaar?
Het succes van dit onderzoek geeft ons nu de kans om dit effect uit te testen op een veel grotere patiëntenpopulatie. Ook aan de samenstelling werken we nog dagelijks om het verder te verfijnen en doeltreffender te maken. We hopen dat
het ooit zover komt dat we patiënten met enkele shots levenslange immuniteit kunnen bieden zoals met preventieve vaccins.
Ook heel ongewoon is dat jullie de vaccins helemaal zelf aanmaken in de gespecialiseerde labo’s op het UZA in plaats van ze te laten produceren door een farmabedrijf?
Voor de grote farmabedrijven is onze aanpak niet meteen interessant. Wij ontwikkelen heel gepersonaliseerde vaccins, wat intensieve laboarbeid vraagt. Grote bedrijven verkiezen liever massaproductie van eenzelfde
medicijn voor alle patiënten met een bepaalde ziekte.
Kan zo’n vaccin chemo- of radiotherapie vervangen?
Zeker niet. Deze immunotherapie is een nieuwe manier om kanker aan te pakken, als een aanvulling op de bestaande behandelingen. Het lijkt momenteel vooral te werken bij mensen met weinig tumorcellen. Om echt
grote tumoren aan te pakken, is het nog niet krachtig genoeg. Het grote verschil met chemo is dat een gepersonaliseerd vaccin heel gericht werkt. Het valt alleen de kankercellen aan, terwijl chemo tekeergaat tegen alle delende lichaamscellen.
Is er kans dat zo'n vaccin kan werken voor andere types van kanker?
We hebben aanwijzingen in die richting en zijn daarom ook gestart met pilootonderzoeken. Zo lopen er nu experimenten met bepaalde vormen van borstkanker, en ook met andere types van bloed- en beenmergkanker zoals de ziekte van Kahler.
Bron: Gazet van Antwerpen, maandag 2 augustus
